Η ιδιωτική ζωή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Γράφει ο Κώστας Κατσακιώρης

φιλόλογος, φροντιστής, συγγραφέας

Στο πλαίσιο της άσκησης του κοινωνικού ελέγχου, που είναι και αναγκαίος και αναπόφευκτος, πολλοί άνθρωποι δεν ασχολούνται μόνο με όσα αφορούν το δημόσιο βίο και την κοινωνική δράση των συνανθρώπων τους, γνωστών και μη, αλλά υπεισέρχονται στα ενδότερα του βίου «των άλλων», σχολιάζοντας την ιδιωτική τους ζωή. Κρίνουν τις περισσότερες φορές κακοπροαίρετα και κακόβουλα τις συμπεριφορές και τις πράξεις τους, ωσεί λαϊκοί δικαστές και τιμητές των πάντων. Ξιφουλκούν με κακεντρέχεια και περίσσιο φθόνο κατά των άλλων, ενώ την ίδια στιγμή τοποθετούν τους εαυτούς τους στο απυρόβλητο, αποφεύγοντας την ενδοσκόπηση και την αυτοκριτική. Ικανοποιούν έτσι αυτάρεσκα την περιέργειά τους, το «εγώ» τους, και γίνονται άτεγκτοι, αδιάκριτοι, επιθετικοί και καχύποπτοι με τους άλλους. Και εννοείται πως μ’ αυτή την οπτική της κλειδαρότρυπας παραβιάζεται ασύστολα το δικαίωμα του απορρήτου της ιδιωτικής ζωής, προσβάλλονται βάναυσα και διαπομπεύονται προσωπικότητες.

Βέβαια, η τάση αυτή παρατηρείται από καταβολής κόσμου και όπως έλεγε ο σοφός Σωκράτης «είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης». Τα κοινωνικά σχόλια (κοινώς κουτσομπολιά) γίνονταν ανέκαθεν μέσα στο πλαίσιο του μικρόκοσμου του καθενός, στη γειτονιά του, στον επαγγελματικό του χώρο, στο χωριό του. Μόνο που στη σημερινή ψηφιακή εποχή – με τα δίκτυα πληροφόρησης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – τα «όρια του μικρόκοσμου» έχουν πια διευρυνθεί και συνιστούν μια μεγάλη δημόσια σφαίρα (όπως λέει και στίχος του Οδυσσέα Ελύτη – ερμηνευόμενος διασταλτικά – «αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας»). Οι κριτικές δίνουν και παίρνουν επί παντός θέματος, σημαντικού και ασήμαντου, ή και επί παντός προσώπου. Τίποτε δεν μένει ασχολίαστο σ’ αυτή την αρένα, που προσβάλλει, εκβιάζει (διαδικτυακό μπούλινγκ), συνθλίβει, γελοιοποιεί και εκμηδενίζει πρόσωπα.

Με τα τεχνολογικά μέσα που υπάρχουν στην εποχή μας η ιδιωτική ζωή βάλλεται πανταχόθεν και είναι πολύ δύσκολο να προστατευθεί. Παραβιάζονται ασύστολα τα όρια της ιδιωτικής ζωής και τίποτε πια δεν είναι κρυφό. Δεν υπάρχουν γεωγραφικοί, κοινωνικοί αλλά ούτε και ηθικοί φραγμοί για πολλούς. Και βέβαια όποιος εισβάλλει στην ιδιωτική ζωή των άλλων μπορεί να κλέψει ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και πληροφορίες για το παρελθόν, το παρόν, ακόμη και το μέλλον τους, ικανοποιώντας τις διαστροφές του, τη νοσηρή του σκέψη και φαντασία. Μπορεί δηλαδή να αποκτήσει πολύτιμες πληροφορίες που αφορούν τις ανησυχίες, τις πεποιθήσεις, τους στόχους και τους σχεδιασμούς, τους φίλους, τις ερωτικές τους σχέσεις …

Μολονότι είναι λίγο πολύ γνωστοί αυτοί οι κίνδυνοι, παρά ταύτα παρατηρείται ένας παροξυσμός αυτοπροβολής της ιδιωτικής ζωής. Τον υιοθετούν οι διάσημοι, τα σύγχρονα δηλαδή πρότυπα – είδωλα των νέων σε κάθε χώρο, και εξ αυτού έγινε μόδα. Και σ’ αυτόν τον ίλιγγο αυτοπροβολής μικροί και μεγάλοι σε ηλικία βγάζουν στη φόρα την ιδιωτική τους ζωή. Προπαντός τα παιδιά και οι έφηβοι λόγω της μεγάλης εξάρτησης από τα ψηφιακά μέσα και της ανωριμότητας (σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος το 92% των δεκάχρονων παιδιών στη χώρα μας έχουν λογαριασμό στο Facebook) αγνοούν ή υποτιμούν τους κινδύνους. Κι αντί η ιδιωτική τους ζωή ως πολύτιμο αγαθό να τυγχάνει αυτοπροστασίας, εκτίθεται σε δημόσια θέα για κάποια (likes), για μια ψευδεπίγραφη και εφήμερη δημοσιότητα.

Με άλλα λόγια, το ιδιωτικό που παλαιότερα ήταν περιφρουρητέα αξία – ίσχυε το αρχαιοελληνικό ρηθέν «τα εν οίκω μη εν δήμω» – τώρα απαξιώνεται. Τείνει να ανατραπεί, αν δεν έχει ήδη ανατραπεί πλήρως αυτή η αντίληψη. Γίνεται ένα «ξεκατίνιασμα» άνευ προηγουμένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Πολλοί χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δίνουν αβίαστα και ανά πάσα στιγμή το χωρο-χρονικό και κοινωνικό τους παρόν, αναρτούν αποκαλυπτικές φωτογραφίες με ιδιωτικές τους στιγμές, εκμυστηρεύονται τα εσώψυχά τους (σκέψεις, επιθυμίες, ανησυχίες, φοβίες…) και συνομιλούν με γνωστούς και αγνώστους. Εκθέτουν εκουσίως τα ευαίσθητα προσωπικά τους  δεδομένα και δημοσιοποιούν κάθε τι το προσωπικό για μια προσωρινή, κάλπικη αναγνώριση και αποδοχή, νομίζοντας ότι έτσι είναι πια αναγνωρίσιμοι, κοινωνικά παρόντες και αποδεκτοί. Με άλλα λόγια, διαμορφώνεται βαθμιαία μια εξομολογητική κοινωνία, όπου δυστυχώς να εξαλείφονται τα όρια ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο.

Αναμφίβολα, για τους πολλούς, τους απλούς ανθρώπους της διπλανής πόρτας (όπως συνήθως λέμε) είναι αρνητικές οι συνέπειες από τη δημόσια έκθεση της ιδιωτικής τους ζωής στα αδηφάγα μάτια ενός κοινού, που συνήθως γοητεύεται με τα γαργαλιστικά θέματα και θεάματα και διψά να τους λοιδορήσει χωρίς έλεος, να τους διαπομπεύσει, να τους εκμεταλλευτεί. Η λεκτική βία, το μπούλινγκ και τα κρούσματα της παιδοφιλίας και της παιδεραστίας πληθαίνουν ανησυχητικά, γεγονός που δείχνει αφενός πόσο ευάλωτα είναι τα παιδιά και αφετέρου πόσο εμφανής είναι η απουσία της οικογένειας. Και βεβαίως τα θύματα συνήθως του διασυρμού είναι οι πιο αδύναμοι χαρακτήρες, που οδηγούνται στα όρια κατάθλιψης, απομόνωσης, απόγνωσης και ενίοτε αυτοχειρίας.

Γι’ αυτό είναι ανάγκη να γίνει πιο ενδελεχής ο έλεγχος των δικτύων επικοινωνίας (προπαντός του Διαδικτύου), ώστε να διώκονται οι κλοπές των προσωπικών δεδομένων και τα ηλεκτρονικά εγκλήματα, αλλά και να επιβάλλονται αυστηρότερες ποινές στους παραβάτες. Όμως, όπως συμβαίνει και σε άλλους τομείς, ποτέ οι νόμοι και οι κατασταλτικοί μηχανισμοί δεν είναι αποτελεσματικοί, αν δεν συνοδεύονται από μέτρα πρόληψης. Πρέπει, λοιπόν, απαραιτήτως να επενδύσουμε ως κοινωνία στην ανθρωπιστική παιδεία, στην πνευματική συγκρότηση των νέων ανθρώπων, στην απόκτηση ηθικής αυτοσυνειδησίας και αυτοελέγχου, ώστε να είναι σε θέση να περιφρουρήσουν την ιδιωτική τους σφαίρα.

Σ’ αυτήν την προσπάθεια είναι καθοριστικός ο ρόλος των φορέων παιδείας, προπαντός της οικογένειας, του σχολείου και των μέσων ενημέρωσης, ώστε να δημιουργηθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις προάσπισης της ιδιωτικής ζωής. Γι’ αυτό απαιτείται συνεχής επαγρύπνηση από τους γονείς και δασκάλους και συχνή ενημέρωση, ευαισθητοποίηση των παιδιών πάνω στο θέμα της περιφρούρησης της ιδιωτικής ζωής με διάφορες δράσεις, όπως είναι ανάλογες εκπομπές στα ΜΜΕ ή σχολικές ημερίδες ασφαλούς πλοήγησης του Διαδικτύου. Στο τέλος – τέλος πρέπει να γίνει σαφές σε όλους ότι το να εκθέτει κανείς την ιδιωτική του ζωή κάθε άλλο  παρά συνιστά κοινωνική αναγνώριση και τιμή για τον ίδιον, ταυτόχρονα δε είναι και εξόχως επικίνδυνο.

Και βέβαια, επειδή στο εγγύς μέλλον οι απειλές κατά της προσωπικής ζωής θα είναι πιο ανησυχητικές, χρειάζεται μέτρο, αυτοσυγκράτηση και σωστή, ασφαλής χρήση του ψηφιακών μέσων. Είναι ανάγκη να είμαστε πιο ευαισθητοποιημένοι σ’ αυτό το θέμα, ώστε όχι μόνο να μην εκτιθέμεθα αυτοβούλως, αλλά να διεκδικούμε πιο μαχητικά την προάσπισή της ιδιωτικής ζωής, γιατί είναι το απάνεμο λιμάνι του καθενός, κι αλίμονο, αν το προσφέρουμε ως λεία στις άγριες διαθέσεις των σύγχρονων πειρατών.